Stress bij vogels

[Hoebaer]

Door Hedwig van der Horst, dierenarts.


Stress is een frustrerend fenomeen waar iedereen die vogels houdt, vroeg of laat mee te maken krijgt. Vogels zijn stressgevoelig en stress bij een vogel leidt in veel gevallen tot de dood van het diertje. Stress bij vogels is niet altijd te voorkomen. Ik kom in mijn praktijk regelmatig gevallen tegen waarbij een eigenaar belt over een zieke vogel. Om, via de telefoon, een goed advies te kunnen geven, heb ik bepaalde informatie over de vogel nodig. Bijvoorbeeld zijn conditie, of zijn buik dik is, of de lever vergroot is, etc. Deze gegevens kunnen alleen verzameld worden als iemand de vogel pakt en hem nakijkt. Als een eigenaar zegt dat hij zijn eigen vogel niet kan hanteren (en dat komt vaker voor dan u denkt) dan zal ik die gegevens moeten verzamelen. Met andere woorden: de eigenaar moet met de patiënt langs komen. Maar als een eigenaar zijn vogel zelf kan onderzoeken en de bevindingen met mij kan bespreken is het ook vaak mogelijk om via de telefoon een goed advies te geven. Maar hoe dan ook: de vogel moet gevangen en gehanteerd worden. Regelmatig verteld een eigenaar mij dat hij zijn vogel niet durft te hanteren omdat hij bang is dat de vogel dan sterft aan de stress die dat met zich meebrengt. Op zich is dat een terechte zorg: iedere keer dat iemand een vogel vast pakt is er een risico dat het dier overlijdt aan stress. Maar zonder de benodigde gegevens kan niemand een juiste diagnose stellen. Het wordt dan gokwerk en de therapie is een schot in het duister. De stress van het hanteren is nodig om een diagnose te stellen. Zo ook is stress een onvermijdelijk onderdeel bij het laten seksen van een vogel, het vervoeren van een vogel, het koppelen, tentoonstellen etc, etc. Stress bij een vogel is in veel gevallen gewoon niet te voorkomen. De vogels en wij zullen ermee moeten leren leven en proberen er zo goed mogelijk mee om gaan. Vandaar dit artikeltje.

WANNEER KRIJGT EEN VOGEL STRESS?
Een heel bekende stressor is pijn. Pijn geeft aan dat het lichaam (en dus de vogel zelf) niet meer optimaal kan functioneren waardoor het dier een verhoogd risico loopt. Een vogel (of een ander dier) krijgt ook te maken met stress als hij zijn gewone natuurlijke gedrag niet uit kan oefenen. In gevangenschap wordt deze vorm van stress het vaakst veroorzaakt doordat een vogel voor zijn gevoel onvoldoende afstand kan bewaren tot anderen (kooigenoten, mensen voor de kooi etc.) en doordat hij niet kan vluchten (omdat hij in een kooi zit). Maar een vogel kan ook stress ondervinden van een omgeving die te druk is (bijvoorbeeld tijdens een tentoonstelling). Een vogel krijgt dan teveel prikkels binnen. Hij kan ze niet meer goed verwerken waardoor hij niet meer iedere prikkel op zijn waarde kan schatten. Met andere woorden: hij kan niet meer op ieder moment goed inschatten of er gevaren op hem afkomen of niet.

WAT IS STRESS?
Op het moment dat een vogel stress krijgt komen er stress-hormonen vrij in het bloed. Het meest bekende stresshormoon is adrenaline. De stresshormonen zorgen er onder andere voor dat het hart sneller gaat kloppen en dat de ademhaling sneller gaat. Dit alles om het lichaam voor te bereiden op actie (vluchten, vechten). Stresshormonen zorgen ook voor een verwijden van de pupil van het oog zodat er zoveel mogelijk informatie binnen kan komen via de ogen. Bij dieren die net gegeten hebben, zorgt stress er ook voor dat ze braken. Bij vogels is dan de krop leeg waardoor zij wendbaarder zijn en makkelijker op kunnen stijgen.

IS STRESS EEN PROBLEEM?
Stress is een natuurlijke reactie van het lichaam. En het lichaam is in principe ook in staat om deze stress te verwerken, mits de stress niet te lang duurt. Een wilde vogel die schrikt van een roofdier en vlucht, heeft vrijwel nooit problemen van de stress die hij tijdens dit gebeuren ondergaat. De problemen ontstaan pas als de natuurlijke reactie van de vogel op stress wordt geblokkeerd. Als het vluchten van ons wilde vogeltje wordt verijdeld (bijvoorbeeld doordat hij is gegrepen door het roofdier) dan zien we de stressreactie die we bij onze kooivogel ook zien: het diertje gaat stuiptrekken en overlijdt vaak al voordat het roofdier de kans krijgt de vogel te doden. Dit komt doordat de stress voor het dier te lang duurt. Op zo'n moment komt de kwetsbare plek van vogel naar voren: hun hart. Het hart van een vogel is heel gevoelig voor stress-hormonen. Het reageert onmiddellijk door snel te gaan kloppen, maar daardoor raakt het regelmatig zijn natuurlijke ritme kwijt: de vogel krijgt hartkloppingen. Als het niveau van de stresshormonen vrijwel onmiddellijk weer dalen, dan komt het hart vaak weer in zijn normale ritme terecht. Maar als de stress aanhoudt, dan gaat het hart fibrilleren. Dat is een hele snelle, zeer inactieve hartslag waarbij het bloed nauwelijks meer door de bloedvaten gepompt wordt. Als deze fibrillatie langer dan enkele seconden duurt, komen organen (met name de hersenen) vers bloed, en dus zuurstof te kort: de vogel raakt in shock. Het hele regelmechanisme van het lichaam raakt van slag en de vogel overlijdt in enkele minuten.

STRESS VOORKOMEN.
In het begin van mijn artikel heb ik al gezegd dat stress heel vaak niet te voorkomen is. Het is daarom zaak om de noodzakelijke stress zo kort mogelijk te laten duren en de hoeveelheid prikkels in te dammen. Soms kan dat heel eenvoudig door bijvoorbeeld bij het vangen van een vogel het licht uit te doen of alleen een rode lamp aan te laten. Vogels zien niets in het schemerdonker of in rood licht. Dat komt omdat zij alleen maar kegeltjes in hun netvlies hebben. Kegeltjes zijn nodig om kleuren te zien. Wij hebben ze ook in ons netvlies. Kegeltjes functioneren alleen goed bij een goed verlichte omgeving. Als het schemerig wordt, gaan wij mensen kijken met de staafjes in ons netvlies. Staafjes functioneren goed bij weinig licht, maar zij kunnen geen kleuren onderscheiden. Dat is de reden dat in het schemerdonker alles wit, zwart of grijs wordt. Vogels hebben geen staafjes. In het schemerdonker zien zij dus helemaal niets meer en kunnen zij rustig benaderd en gevangen worden door ons mensen die nog wel kunnen zien.

Door tijdens het vervoeren van een vogel hem op te sluiten in een donkere kist maak je ook gebruik van het weghalen van prikkels door het gezichtsvermogen te blokkeren. Het dier kan niets zien, er komen geen prikkels door die hem vertellen dat er gevaarlijke dingen op hem afkomen, dus blijft hij (min of meer) rustig zitten. Een kist die zo gemaakt is dat een vogel zich niet kan beschadigen voorkomt ook veel stress. Niet alleen het soort materiaal, maar ook de grootte van de kist heeft hier mee te maken. Ik sta wel eens verbaast te kijken bij een eigenaar die minuten nodig heeft om een heel klein vogeltje te vangen uit een veel te grote kooi. Zeker bij de insecteneters zijn er van die snelle jongens dat je ze op deze manier de dood in kunt jagen. Hoe groter de kooi, hoe groter de vaart waarmee een vogel in paniek tegen de wanden aankomt. U zult versteld staan van het percentage vogels dat ik moet seksen, dat beschadigde neusdopjes, polsen of tenen heeft. Ook dat is stress die te voorkomen is.

Een goede manier om stress te voorkomen is ook gewenning. Een vogel die nooit mensen ziet kan zich (letterlijk en figuurlijk) dood schrikken als hij een persoon voor zijn kooi ziet. Een vogel die iedere dag zijn baasje langs ziet komen en door ervaring weet dat er dan niets engs gebeurt, zal heel anders reageren. Ik ben ervan overtuigd dat veel problemen tijdens het broeden (van de eieren afgaan, jongen uit het nest gooien na het ringen, jongen opeten) veroorzaakt worden door stress. Iedere dag langslopen, iedere dag in het broedblok kijken en zelfs iedere dag even de jongen vastpakken zal bij de meeste vogels voldoende zijn deze ellende te voorkomen.

Wat ik vaak meemaak is dat eigenaren een vogeltje vasthouden terwijl het bijkomt van een anesthesie. Op zich is dat begrijpelijk. Als je het diertje vast hebt kun je gemakkelijk controleren of zijn hartje nog klopt en of hij nog adem haalt. Ook komt een vogel sneller bij als u hem vasthoudt. Maar realiseer u wel dat het dier sneller bijkomt omdat het een enorme stress voor hem is om wakker te worden en te realiseren dat hij in de klauwen van een groot beest zit. Hij realiseert zich op dat moment namelijk echt niet dat u het bent en dat u het beste met hem voor hebt. Zelfs tamme vogels die bijkomen, herkennen namelijk in eerste instantie hun eigenaar niet. Uit oogpunt van stresspreventie kunt u een vogel die bijkomt uit de anesthesie beter op een donker plekje leggen.

TOT SLOT.
Stress is niet te voorkomen. In mijn carrière is het voorgekomen dat vogels dood gingen, niet door hun ziekte, maar puur door de stress van het hanteren. Als vogeldierenarts zijn dit soort gevallen altijd verschrikkelijk vervelend. Je kunt niets doen om het te voorkomen en je kunt niet voorspellen welke vogel het zal treffen. Russisch roulette. Het hoort bij het vak, maar het is wel het meest nare aspect ervan. Stress is wel in veel gevallen te verminderen. En in die gevallen zijn u (als eigenaren) en wij (als dierenartsen) verplicht om alles in het werk te stellen om onze uiterste best te doen.
Door Dierenarts Hedwig van der Horst
Dorpstraat 25b
AD RIEL (vlakbij Tilburg)
Tel 06-54668826